این روزها می‌توانید آن‌ها را در همه جا پیدا كنید. در دورترین نقاط جهان، در بلوارهای شهرهای بزرگ، ‌در كوچه‌های باریك، در كیوسك‌ها، در قایق‌ها و كشتی‌های بادبانی. آن‌ها تا خورده و یا لوله‌شده دست به دست می‌شوند و گاه حكم پوشش را دارند كه به كار شب‌های سرد در پارك‌ها می‌خورند.

رسانه‌ای كه قرار بود دنیا را تغییر دهد، نخستین پرتو خود را در یكی از روزهای سال 1605 در استراسبورگ آشكار ساخت (یك جمهوری آزاد در قرن شانزدهم).

البته یوهان كارولس‌ (Johann carolus) چاپكار نمی‌دانست روزنامه چنین كاركردی خواهد یافت. او روزنامه رلیشن (Relation) را به چاپ رساند. رلیشن یك واژه لاتین است كه از relatio به معنی گزارش دادن مشتق می‌شود و او به همین دلیل این نام را برای روزنامه‌اش برگزیده بود. او چهار فرمان رسانه‌های مدرن را جاری ساخت. نخست آن‌كه رلیشن نخستین روزنامه موضوعی بود و طیفی از موضوعات را پوشش می‌داد و بنابراین جهانی بود، دوم آن‌كه متمركز بر عامه مردم بود و بنابراین آگهی داشت و بالاخره تعیین‌كننده‌ترین فاكتوری كه رلیشن را به اولین روزنامه مدرن تبدیل ساخت، تداوم آن در انتشار بود.

رلیشن نخستین روزنامه‌ای بود كه به صورت هفتگی و به مدت هفتاد سال به زندگی خود ادامه داد. اما به هر حال، رلیشن از بسیاری جهات شبیه روزنامه‌های امروزی نبود. در آن دوران پستچی‌ها نقش تعیین‌كننده‌ای در گردآوری اخبار داشتند، چرا كه آن‌ها بودند كه خبرها را از دلیجان‌ها یا پیك‌های سواره می‌گرفتند و از آن‌جایی كه در آن دوران خبرها به مفهوم اخص كلمه چندان زیاد نبودند، هر چیزی كه می‌رسید به دست چاپ سپرده می‌شد، بی‌آن‌كه حتی ویرایش شود. مقالات به‌طور عمده با حروف سربی چیده می‌شدند و با ماشین‌هایی كه از چوب ساخته شده بودند، به چاپ می‌رسیدند. چند سال طول كشید تا روزنامه‌ها در سایر كشورها هم پدیدار شوند.

نخستین روزنامه فرانسه تحت عنوان گزت (Gazette) در سال 1631 منتشر شد.

روزنامه‌ دیگری با همین نام در سال 1665 در انگلیس منتشر شد كه در آغاز آكسفورد گزت (Oxford Gazette) خوانده می‌شد. آكسفورد گزت در آكسفورد یعنی در جایی كه دربار انگلیس از ترس طاعون در آنجا مستقر شده بود، منتشر می‌شد. اما وقتی دربار پس از یك سال به پایتخت بازگشت، این روزنامه نیز نام خود را به لندن گزت تغییر داد.

در سوئد نخستین روزنامه با نام‌ Post-och inrikes Tidningar در سال 1645 انتشار یافت. این روزنامه سوئدی قدیمی‌ترین روزنامه‌ای است كه هنوز تا امروز و ظاهراً بدون وقفه به انتشار خود ادامه داده است. [دیجیتال شدن همین روزنامه]

پنجاه سال بعد پای روزنامه‌ به آمریكا باز شد. روزنامه پابلیك اكرنسز (Public Occurrences) در سال 1690 در بوستون انتشار یافت. بدبختانه این روزنامه‌ تنها یك شماره انتشار یافت و به سرعت توقیف شد و به همین دلیل است كه تاریخ آ‌غاز انتشار روزنامه‌های مدرن آمریكا را سال 1734 می‌دانند، یعنی زمانی كه ژورنال هفتگی نیویورك (New York Weekly Journal) منتشر شد.

هجده سال دیگر هم گذشت تا این‌كه كانادایی‌ها در سال 1752 به نخستین روزنامه خود یعنی هالیفكس گزت (Halifax Gazette) رسیدند.

اما نخستین روزنامه‌ها در بخش شرقی جهان در قرن نوزدهم با عنوان سیدنی گزت و نیوساوت ادورتایزر در سال 1803 در استرالیا منتشر شدند، یعنی درست 15 سال پس از تشكیل تبعیدگاه‌های جزایی در این سرزمین.

اما روزنامه بمبئی ساماچار (Bombay samachar) از سال 1822 در هند منتشر شد. این روزنامه به دو زبان انگلیسی و گجراتی كه زبان شمال غربی هند است،‌ منتشر می‌شود.

ژاپنی‌ها هم نخستین روزنامه خود را با نام نیچی- نیچی (Nichi-Nichi) در سال 1872 منتشر ساختند.

اما انتشار روزنامه و به عبارت بهتر تولد روزنامه به مفهوم امروزین آن در سال 1650 در لایپزیگ آلمان و با انتشار اینكومند زایتونگن (Einkommende Zeitungen) صورت گرفت.

اینكومند زایتونگن 6 روز در هفته منتشر می‌شد، چهار صفحه داشت و ابعاد آن حدود 5/31 در 17سانتی‌متر بود. اگرچه انتشار روزنامه‌‌ها در آغاز از نظر تعداد چشم‌گیر نبود، اما آلمانی‌‌زبان‌ها به حدی كه بخواهند بخوانند، روزنامه در اختیار داشتند. در پایان قرن هفدهم حدود هفتاد روزنامه آلمانی زبان در آلمان منتشر می‌شد كه كمی بیشتر از كل روزنامه‌های منتشره در بقیه اروپا در آن دوران بود. این روزنامه‌ها كه تیراژهایی در حدود 300 تا 400 نسخته داشتند، توسط 200هزار تا 250 هزار نفر خوانده می‌شدند. از آن‌جا كه همه مردم قدرت خرید روزنامه نداشتند، روزنامه‌خوانی در آن دوره یك تجربه مشترك بود و علاوه بر این، یك سوم جمعیت قادر به خواندن و نوشتن بودند. آنان‌كه روزنامه می‌خریدند در كافه‌ها، خانه‌ها و قرائت‌خانه‌ها (reading rooms) برای دیگران روزنامه می‌خواندند و درباره آخرین خبرها و تحولات با هم بحث می‌كردند. پروفسورها و معلم‌ها هم از گزارش‌های روزنامه‌ها برای دروس و سخنرانی‌های خود استفاده می‌كردند.

ارتقای سطح سواد و آموزش منجر به استقبال بیشتر از روزنامه‌ها شد و مردم برای هزینه كردن در مورد رسانه‌ای كه عطش آن‌ها را نسبت به اطلاعات فرو می‌نشاند، رغبت و تمایل بیشتری از خود نشان دادند. حدود سال 1800 بود كه‌ Hamburger Unpartheyische Correspondent برای خود 51 هزار مشتری دست و پا كرد. چهارهزار نسخه از این روزنامه هامبورگی كه برای اروپایی‌ها به یك منبع معتبر خبری تبدیل شده بود، به كشورهای ماورای بحار ارسال می‌شد و این روزنامه توانست نخستین روزنامه‌نگارانی را كه فقط از طریق روزنامه‌نویسی امرار معاش می‌كردند، گرد خود جمع كند.

فرا رسیدن قرن نوزدهم نشان داد هیچ چیز یارای ممانعت از غلبه و پیشروی روزنامه‌ها را ندارد. بروز روش‌های صنعتی كاغذسازی در میانه قرن نوزدهم و تركیب مطالب محتوایی با آگهی‌ها باعث شد تا در عرصه روزنامه‌ها سنگ‌پایه تازه‌ای از جنبه هزینه‌ها بنیان نهاده شود. قیمت روزنامه‌ها به شدت پایین آمد و به این ترتیب هر كسی قادر به خرید روزنامه شد. پیشرفت در عرصه تكنولوژی‌های چاپی هم به روزنامه‌ها بال و پر داد تا به رسانه‌ای جمعی تبدیل شوند.

فردریك كونیگ (Friedrich Koenig) مخترع در سال 1814 نخستین ماشین با دو سیلندر چاپ را كه با نیروی بخار كار می‌كرد، اختراع كرد و آن را در اختیار تایمز لندن قرار داد. این ماشین می‌توانست 1100 ورق در ساعت چاپ كند و به این ترتیب بود كه در بحث 28 نوامبر 1814 چهارهزار نسخه از تایمز لندن را در چند ساعت چاپ كرد و به این صورت بود كه عبارت ماشین‌های چاپ اتوماتیك سیلندری متولد شد. خبرهای شكست و نابودی ارتش ناپلئون در ژوئن 1815 در واترلو توسط همین ماشین‌های چاپ سیلندری چاپ شد و در سال 1845 بود كه شركت ماشینن فابریك اگسبرگ (Maschinenfabric Augsburg) تأسیس شد و تا سال 1872 توانست 750 ماشین چاپ اتوماتیك سیلندری را در آلمان و خارج از آلمان به فروش برساند.

اما در همین قرن نوزدهم شاهد یك نوآوری دیگر علاوه بر ماشین‌ چاپ‌های اتوماتیك‌ سیلندری هم هستیم و این بار هم این تایمز لندن بود كه در استفاده از آن پیشتاز بود.

جان والتر سوم‌ (John walter III) نخستین ماشین چاپ سیلندری را برای روزنامه ساخت و این اختراع به نام ماشین چاپ والتر معروف شد.

مدتی بعد در نمایشگاه جهانی وین در سال 1873 شركت ماشینن فابریك اگسبرگ، ماشین كوچك‌تری را عرضه كرد كه بر اساس اصول ماشین والتر كار می‌كرد، اما كار با آن راحت‌تر بود و می‌توانست 12 هزار ورق در ساعت پشت و رو چاپ كند.

رشد سریع در عرصه چاپ روزنامه باعث شد تا ماشینن فابریك اگسبرگ- كه امروز كارخانه پلائن مان رولند است- به فكر ساخت ماشین چاپ بیفتد و به این ترتیب بود كه روتاپلانا در سال 1897 به عنوان یك ماشین رول مطرح شد. اما نخستین ماشین سیلندری برای روزنامه در سال 1899 موجودیت یافت و درسال 1912 بود كه این شركت نخستین ماشین رول افست را بر اساس پتنت پیشتاز افست یعنی كاسپار هرمن (Caspar Hermann) ساخت. او بعدها هم در ساخت نخستین افست رول كه توسط مان رولند تولید شد، نقش عمده‌ای ایفا كرد. در حال حاضر بیش از یك سوم روزنامه‌های جهان با ماشین‌های افست مان رولند چاپ می‌شوند.

در پیشروی پیروزمندانه روزنامه‌ها كه چهار قرن است ادامه دارد، نه تنها روش‌ها و فرایندهای تولید دستخوش تغییر شده، بلكه خود روزنامه‌ها نیز دچار دگرگونی‌های اساسی شده‌اند.
روزنامه‌ها از همان روزهای اولیه كه خبرهایشان را پستچی‌ها می‌آوردند و بدون ویرایش و كنترل و افزودن تحلیل و تفسیر در استراسبورگ به چاپ می‌رساندند، به تدریج به سوی تبدیل شدن به رسانه‌های جمعی حركت كردند تا رسانه‌هایی باشند كه از آزادی مطبوعات در سراسر جهان دفاع می‌كنند، با تحولات عظیم اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در طول قرن‌ها همگام بوده و گاه به این تحولات شكل هم داده‌اند.

روزنامه در چهارصدمین سال تولد خود به رسانه‌ای تبدیل شده است كه از جنبه شیوه‌های عرضه روزنامه‌نگارانه مطالب بسیار ثروتمند است، بسیار آسان خوانده می‌شود، از تصاویر و صفحه‌آرایی مطلوب برخوردار شده و بیش از یك میلیارد نسخه از آن در 200 كشور حضور دارد و در زمانی كه این مقاله نوشته می‌شود، انجمن جهانی روزنامه‌ها 18 (WAN) هزار روزنامه از سراسر جهان را نمایندگی می‌كند و این در حالی است كه 6500 مورد از آن‌ها هم جزو روزنامه‌های یومیه هستند.

روزنامه‌ها اكنون مدتی است كه از سوی رادیو، تلویزیون و اینترنت به چالش كشیده شده‌اند. اما با این همه هنوز فرجام تیره و تاری كه برای روزنامه‌ها پیش‌بینی می‌شد،‌ رقم نخورده است.
روزنامه‌های الكترونیك و چاپی اكنون به طرز مسالمت‌آمیزی با یكدیگر زندگی می‌كنند و هیچگاه كمیت چاپ به اندازه امروز نبوده است. اما با این همه، بسیاری از روزنامه‌ها و به ویژه در سال‌های اخیر در كشورهای صنعتی غرب دچار افت درآمد و از دست دادن خوانندگان خود شده‌اند. آگهی‌ها به سوی اینترنت سرازیر شده و نسل شیفته اینترنت هم رو به گسترش است. آیا روزهای پرشكوه روزنامه‌ها رو به پایان است؟

در این نكته تردیدی نیست كه صحنه‌ رسانه‌ای دستخوش تغییر شده است و این تغییرات باز هم ادامه خواهد یافت. در حالی كه مصرف رسانه‌ای از آغاز قرن بیستم از حدود 10 ساعت به 60 ساعت در هفته در سراسر جهان رسیده، دست روزنامه‌ها خالی مانده است. اما هنوز نمی‌توان گفت كه چشم‌انداز فراروی روزنامه‌ها كاملاً تیره است. طبق گزارشی كه انجمن جهانی روزنامه‌ها منتشر ساخته است، درآمد آگهی‌های روزنامه‌ها در سال 2003 دو درصد نسبت به سال 2002 افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود كه این روند صعودی تا سال 2006 ادامه یابد. انجمن جهانی روزنامه‌ها همچنین گزارش داده كه تیراژ روزنامه‌ها هم در سطح جهانی در همین سال 2003 در مقایسه با سال 2002 حدود 12/0 درصد افت داشته است. اما این افت تیراژ در برخی از كشورهای صنعتی از طریق توسعه بازار جبران شده است. چین با فروش روزانه 85 میلیون نسخه روزنامه صاحب عنوان پرتیراژترین كشور از نظر مصرف روزانه روزنامه است و این در حالی است كه این رقم برای هند-كه در مكان دوم جهانی قرار دارد- 72 میلیون نسخه در روز است.

نگاهی به كشورهای دیگر می‌تواند پتانسیل روزنامه‌ها را به تصویر بكشد: در سیرالئون فقیرترین كشور جهان كه سطح بی‌سوادی در آن 85 درصد است، روزنامه‌ها از سال 1997 به بعد مثل قارچ در حال روییدن هستند. این كشور در سال 1997 دارای 12 روزنامه بود و این در حالی است كه اكنون در سال 2005 دارای 50 نشریه است.

در افغانستان سطح سواد 20 درصد است، اما در سال 2002 در این كشور حدود 265 نشریه منتشر می‌شد كه 150 مورد آن در كابل پایتخت آن توزیع می‌شد.

در سنگال با كمبود خریدار برای روزنامه‌ها مواجه هستیم و این بسیار طبیعی است،‌ چون قیمت یك روزنامه معادل قیمت یك كیلو برنج است، اما با این همه روزنامه‌ها كماكان در سنگال خوانده می‌شوند: 60 درصد مردم، روزنامه‌ها را قرض می‌گیرند.

تولیدكنندگان روزنامه‌ها و مفاهیم تازه روزنامه‌ها در عصر اطلاعات به كدام سو خواهند رفت؟

روزنامه‌ها چهارصد سال است كه در سراسر جهان در حال شكل دادن به افكار عمومی هستند و هنوز جزو شكل‌های محبوب‌ و معتبر رسانه‌ای در عرصه اطلاع‌رسانی به حساب می‌آیند. حفظ این موقعیت، اصلی‌ترین چالش تولیدكنندگان روزنامه‌ها است.

بر اساس یافته‌های تازه‌ترین پژوهش انجمن جهانی روزنامه‌ها كه در زمینه فرایندهای روزنامه‌ای صورت گرفته است، تیموتی بالدوین (Timothy Baldwin) مدیركل این انجمن می‌گوید: امروزه مدیران روزنامه‌ها بیش از همیشه این تمایل را از خود نشان می‌دهند تا با اتكا به نوآوری‌ها و استراتژی‌های متفاوت به جذب خوانندگان بیشتری بپردازند. بسیاری از روزنامه‌ها در جهت پاسخ دادن به نیازهای مخاطبان خود به تغییر قطع رو آورده‌ و چاپ تمام رنگی را در دستوركار خود قرار داده‌اند. آن‌ها با نوآوری‌های گوناگون درصدد جذب نسل جوان نیز هستند و یكی از این روش‌ها چاپ نسخه‌های رایگان برای متروها و قطارها است.

درآمد تبلیغات در روزنامه‌های رایگان ظرف یك سال 5/‌1 درصد افزایش داشته است و ظرف‌ 5 سال به 6‌/‌22 درصد خواهد رسید.

مترو اینترنشنال ناشر سوئدی نشریه رایگان مترو روزانه 5/‌5 میلیون نسخه از نشریه خود رادر 16 كشور توزیع می‌كند و به همین خاطر است كه می‌توان گفت هنوز روزنامه‌ها در آینده موفق خواهند ماند.

روزنامه بر اساس تقاضا

وقتی انسان در سرزمین مادری خودش نیست، داشتن یك روزنامه آشنا، آرامش‌بخش است.
و شاید به همین دلیل باشد كه مسافران هتل‌های مختلف دنیا از Newspaper Direct این‌چنین استقبال می‌كنند.

این سرویس 200 روزنامه از 35 كشور جهان با 30 زبان را در اختیار علاقه‌مندان به روزنامه‌ها قرار می‌دهد. ریشه این ایده به كانادا بازمی‌گردد و توسط یك شركت مستقر در ونكوور از سال 1999 عملیاتی شده است. این شركت كه یك دفتر هم در نیویورك دارد، روزنامه‌ها را از سراسر دنیا به صورت دیجیتالی در اختیار روزنامه‌خوانان قرار می‌دهد.

هر كه با این شركت قرارداد منعقد كند، امكانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری بهره‌برداری از چنین سرویسی را دریافت می‌كند و به این ترتیب به مخاطبان این فرصت را می‌دهد تا روزنامه‌های دلخواه خود را از اینترنت دانلود كرده و از آنها پرینت بگیرند. روزنامه‌هایی كه به این ترتیب ظرف چند دقیقه دانلود می‌شوند، در قطع 3 A هستند، دورو پرینت گرفته می‌شوند و از نظر شكل صفحات عین روزنامه اصلی (چاپی) هستند.

استفاده از این سرویس علاوه بر هتل‌ها، اكنون در كتابخانه‌ها، مؤسسات پژوهشی، خطوط هوایی و دریایی نیز عمومیت یافته است.